शंभूसिंह जाधवराव.

  बांदल सेनेत एक अनाम सरदार होतेअतिशय शूर मातब्बर घराण्यातील. स्वराज्यासाठी शिर तळहातावर घेवून लढणारे शंभूसिंह जाधवराव सरसेनापती धनाजी जाधवरावांचे तिर्थरुप व राजे लखुजी जाधवरावांचे नातू.

               प्रचलित घोडखिंडीच्या वरच्या बाजूस असणार्‍या शाहूवाडीतील येलवन जुगाई गावाच्या जंगलातून पांढरपाणी गावाला जोडणारी अरुंद खिंड खरी घोडखिंड.फाजलखानाला बांदलांनी या भागात खेचून आणले.पहिली हातघाई याच ठिकाणी झाली फाजलखानाची ताजी फोैज व धावून दमलेले मराठे.शंभूसिंहानी पहिला हल्ला अंगावर घेतला.शर्थीची तलवार अशी गाजवली कि शत्रू थोडा मागे हटला शिवरायांना तेवढा अवधी जास्त मिळाला.मग मागून मोठ्या संख्येने आलेल्या शाहि फोैजे समोर एक एक मराठा कामी येवू लागला तसा शंभूसिंहानी मोर्चा सांभाळला.देवगिरीच्या यादवांच्या वंशजांनी शत्रू पासून आपल्या शिवरायांचा बचाव करीत प्रथम या पावनखिंडीत देह ठेवला.रक्ताच्या थेंबानी खिंड पावन केली.अश्या या अनामविराला शतश: मानाचा मुजरा. .

          सहसा कोणत्या इतिहास संशोधक या महापराक्रमी घराण्याचा इतिहास मांडत नाहित.ते असामान्य सरदार होते शिवरायांच्या कमांडो बांदल सेनेचे सरदार भरोश्याचे एकदम एकनिष्ठ अगदि प्रतापगडाच्या युध्दा पासूनचे.

अनामविराला पणतीच्या प्रकाशाने उजळून आपल्या समोर ठेवायचा हा माझा छोटासा पण प्रामाणिक प्रयत्न. .

अनामविरा इथे जाहला तुझा जिवनांत।

स्तंभ इथे ना कुणी बांधला पेटली न वात॥

(

मी ठरविल्या प्रमाणे यादवांचा इतिहास सांगायला सुरवात केलि पण मधल्या काळात काही अति महत्वाचे विषय हाताळणे आवश्यक असल्याने वेळ नव्हता. आता वेळ कडून ते महान कार्य सुरु करावे असे वाटते आहे. दृदप्र्हरानंतर सर्वात महत्वाचा राजा म्हणजे सेउनदेव.

मागील पोस्त मध्ये कबुल केल्या प्रमाणे यादव वंशातील ज्ञात राज्यांची माहिती देण्याचे मी म्हटले होते,पण काही कारणाने त्यास उशीर झाला.हेमाद्री पंडिताने व्रतखंडातील राजप्रशस्तीत यादवांचे मूळ प्रदेशाचे नाव "सेउनदेश"वा सेऊनमंडळ व राजधानीचे नाव सेऊन नगर असे दिलेले आहे.हे त्याचे म्हणणे त्यानंतर सापडलेल्या शीला व ताम्रपटाने खरे ठरले आहे,दान दिलेल्या गावांच्या नावांवरून हा सेऊन देश नासिक,नगर,औरंगाबाद या भागाला म्हणत असावे असे दिसते.यादवांच्या साम्राज्याचा विस्तार हा पश्चिमे कडून पूर्वे कडे असा झालेला दिसतो.त्या काळातील काही कवी,ग्रंथकार यादवांचा सेऊन भूपाल असा करतात.थोडक्यात दृढप्रहार हा यादव कुळातील प्रतम ज्ञात नृपती असून त्याचे राज्याचा प्रारंभ याच सेऊनदेश्या पासून झाला.आपण ठरल्या प्रमाणे याच दृढ प्रहरी पासून सुरवात करून यादवांचा दैदीप्यमान इतिहासाचा आढावा घेण्याच्या प्रयत्न करू या.
दृढ प्रहार वा दृढप्रहरी :
हेमाद्री वा हेमाडपंत यादवांच्या पौराणिक राज्याचा व्रज-प्रतीबाहु-सुबाहु असा क्रम लावतो.याच सुबाहु ने आपले राज्य चार मुलांना वाटून दिले.त्यात त्याचा पुत्र दृढप्रहार यास दक्षिणे कडील भाग मिळाला.सुबाहु पूर्वीचे राजे द्वारावती प्रदेश्यातील होते,श्रीकृष्णा पासून ते द्वारकेत आले.डॉ.रा.गो.भांडारकरांनी यास पुष्टी दिली आहे.दृढ प्रहरी हा अतिशय कष्टाने व स्वकर्तुत्वाने राजा झाला.तो तरुण असतानाच पराक्रमी योद्धा होता.त्याने गावावरील चोरांचे आक्रमण मोठ्या शौर्याने परतून लावले,त्यामुळे त्यास नगररक्षक पद मिळाले.याच सेऊनदेश्यात पुढे त्याने आपले राज्य स्थापले.या पराक्रमी राजाचा वसई ताम्रपटात तसा उल्लेख आहे.यानेच चंद्रदित्यपूर आजचे चांदोर व श्रीनगर म्हणजे सिन्नर हि गावे वसवली.याचा काळ साधारण ८६० ते ८८० इसवी असावा.याच काळात अमोघवर्ष प्रथम हा दुर्बल सम्राट राष्ट्रकूट गादीवर होता.त्यास वेन्गीचे चालुक्य,गंगवडीचे गंग व माळव्याचे परमार याचा सतत त्रास असे.त्यामुळे सेउनदेश प्रदेशात त्याला प्रहरी सारखा पराक्रमी सामंत असणे आवश्यक होते.याचा दृढप्रहारीने अचूक फायदा उचलला.त्यानंतर गादीवर आलेल्या सेऊनचंद्र प्रथम याची माहिती पुढील वेळी घेऊ या.

देवगिरीच्या यादवांचे महत्व महाराष्ट्राच्या इतिहासात अनन्य साधारण असेच आहे.त्यांच्या कर्तुत्वाने महाराष्ट्रात मराठी भाषा व हिंदू संस्कृती रुजण्यास मदत झाली,हि यादवांनी महाराष्ट्र भूमीला दिलेली देणगी आहे असे म्हटले तर वावगे होणार नाही.
प्रथम मथुरा मग द्वारका आणि तेथून सर्व महाराष्ट्र,कर्नाटक,गुजरात,मध्यप्रदेश,राजपुताना अश्या अनेक राज्यात आपली सत्ता गाजविणारे अनेक राजे यादव वंशात होऊन गेले.यादव वंशातील पौराणिक राज्यांचा फक्त आढावा घेत आपण दृद्प्रहर या ज्ञात राजा पासून प्रारंभ करत सर्व प्रभावी यादव राजांचा त्रोटक इतिहास या सदरात आपण माहित करून घेणार आहोत.म्हणजे आपण या कुळात जन्म घेतल्याचा असणारा सार्थ अभिमान दुणावेल.
यादव वंशाचे सार्थ वर्णन हेमाद्री वा हेमाडपंत याने महादेवराय यादवच्या दरबारी असताना लिहिलेल्या "राजप्रशस्ती" ग्रंथात दृद्प्रहाराचे आधीचे ५५ राजांचा उल्लेख केला आहे.सोम(चंद्र)पासून सुरु झालेली हि यादवांची वंशावळ नहुष,ययाती,यदु,ते सुबाहु पर्यंत येऊन भिडते.आता विषय आला तर काही पौराणिक संदर्भ देतो.शतपथ ब्राह्मणात प्रलय व त्या पासून मानव जातीस वाचविणारा मनुचे वर्णन आहे.तोच मानवजातीचा मूळ पुरुष मानला जातो.सोमाचा मुलगा पुरुरवा सोमवंशाचा संस्थापक मानतात.त्याने १०० अश्वमेध यज्ञ केले.त्याचा मुलगा आयु याचा विवाह दानव कन्या प्रभा हिच्याशी झाला.आयु नंतर नहुष याने तर स्वर्गावर स्वारी केल्याचा उल्लेख आहे.त्याचा मुलगा यदु,यदूचा मुलगा क्रोष्ट्रा याच क्रोष्ट्राच्या वंशजांना "यादव"संबोधले जाते.
याच वंशातील भिमरथाची कन्या दमयंती निषाद देशाचा राजा नळ याला दिली होती.पुढे वृष्णी राजाचा वंशात वसुदेव व त्याचा पुत्र कृष्ण जन्मास आले.यादवी नंतर विखुरलेल्या पण महापराक्रमी यादवांनी मालवा,राजपुताना,मध्यप्रदेश,महाराष्ट्र राज्यात आपापली राज्ये स्थापन केली व वाढविली.हा झाला यादवांचा पौराणिक इतिहास.
मध्ययुगीन काळात यादवांचा प्रभाव अधिक वाढत गेला.मान्यखेटचे राष्ट्रकुट व कल्याणीचे चालुक्य यांचे मांडलिक असा राजकीय प्रवास करत सार्वभौम सत्ता स्थापण्या पर्यंत ते यशस्वी झाले.राष्ट्रकुट व कल्याणीचे चालुक्य यांची सत्ता कर्नाटकात होती.त्यामुळे त्यांचे मांडलिक यादव हि कर्नाटकी असावेत असा अपसमज होता.कारण यादव वंशातील राजे व राण्यांची नावे कानडी आहेत.उदा.माल्लुगी,धाडीअप्पा,जैतुगी,भिल्लम त्यांचे विवाह काही कर्नाटकी राजक्न्न्यांशी झाले असले तरी यादव मूळ द्वारकेतून महाराष्ट्रात आले हे खरे आहे.कारण सापडलेल्या कोणत्याही ताम्र्शीलालेखात ते कानडी असल्याचा उल्लेख करत नाहीत पण द्वारकेचा उल्लेख मोठ्या अभिमानाने करतात.
पुढे वेळ मिळेल तसा आपण यादवांचा शेवटचा पौराणिक राजा सुबाहुचा मुलगा व प्रथम अर्वाचीन ज्ञात राजा दृध्प्रहारा पासून एक एक राजा विषयी माहिती मिळविण्याचा प्रयत्न करूया.हे सारे फार रंजक असेल,आपली कुळी कशी होती हे पाहणे खचितच नव प्रत्ययकारी ठरेल.कारण इतिहास माणसाला वर्तमानाचे भान देतो व भविष्याचा वेध घेण्याचे सामर्थ देतो.

By Mr.Yogesh Jadhav-Yashantrao

देवगिरीचे यादव /राजेजाधव यांचे वारस !! 1)राजेरामदेवराव यादव यांच्या पराभवानंतर त्यांचे पुत्र राजेशंकरदेव हे मंडलिक राजे झाले ,परंतु राजेशंकरदेव यांनी सन १३०९ पासून खंडणी देणे बंद केले..म्हणून सन १३१२ मध्ये शंकरदेव यांना ठार केले....2) शंकरदेव यांचे बंधू भीमदेव हेही ठार झाले...शंकरदेव यांची पतनी & पुत्र गोविंददेव यांचे पालनपोषण त्यांचे मेहुणे हरपालदेव यांनी केले..3) सन १३१६ मध्ये हरपालदेव यांनी बंद करून स्वतंत्र राज्य स्थापन केले...परंतु हरपालदेव सन १६१८ मध्ये जिवंत पकडून सोलून ठार मारले....4) गोविंददेव - यांनी बाग्लांच्या राजाची मदत घेऊन आपली सत्ता जळ्गाव जिल्ह्यामध्ये हतनूर परिसरात स्थापन केली...."in scott's ranslation it is Geodeo. In some copies of ferista,it is Govinddeo,but ferista says the chief of the Naiks was a descendant of Raja of deogadh,Ramdeo Rao Jadow was the raja of Deogadh accourding to all Hindoo Mss,& it isn't improbable that this chief's name may have been Govind deo jadow" Grant duff's history-page no 47......गोविंददेव यांचा १३८० मध्ये मृत्यू झाला...5) ठाकुरजी जाधव देशमुख- गोविंददेव नंतर त्यांचा पुत्र ठाकूरजी गादिवर आले...यांनी हतनूर सोबतच सिंदखेड,पैठण, औरंगाबाद,etc एकूण ५२ प्रांताची सर्देश्मुखी मिळवली...हे १४४० साली मरण पावले...6) भूकणदेव/भेतोजी(1440 to 1500)-ठाकुरजी नंतर त्यांचे पुत्र भूकणदेव गाधिवर आले...यांनी समस्त हिंदू मराठा लोकांना एकत्र आणण्याचे काम केले,यांचा म्रुतुए सन १५०० मध्ये झाला...7) अचालोजी/अचाल्कर्ण( इसवी सन 1500 to 1540)- यांच्या काळातच विजापूरच्या राज्याचे 5 भाग झाले..a) आदिलशाही b) कुतुबशाही c) इमादशाही d) निजामशाही e) बेरीदशाही ...आच्लोजी यांना ५००० घोड्याची मनसब मिळाली...यांच्या काळापासून सरकारी कामकाजात मराठीचा वापर सुरु झाला..8) विठ्ठलदेव(सन 1540 to 1570)...9) ळक्षमनदेव /लखुजीराजे( SAN 1570 TO 1629)

!! राजेलखुजीराव जाधवराव !!

सिंद्खेडकर राजेजाधवराव यांचे घराणे हे मुळ देवगिरीच्या यादव वंशाचीच 1 शाखा आहे.देवगिरीचे सार्वभौम राज्य नष्ट झाल्यानंतर शंकरदेव ह्यांचे पुत्र गोविंददेव जाधव नंतर लखुजीराव यांनी जाधव घराण्याला उर्जितावस्था मिळून दिली. त्यांचे नाव लक्ष्मन्देव/लक्ष्मनसिंह असे होते,परंतु ते लखुजी जाधवराव याच नावाने प्रसिद्ध आहेत.

!! राजेलखुजीराव कुलव्रुत्तांत !!
जन्म:- यांचा जन्माची नोंद इतिहासाला माहिती नाही,परंतु मृत्यू समयी (25 july 1629) त्यांचे वय 80 वर्ष होते, त्यांचा जन्म सन १५५० साली झाला हे ग्राह्य समजणे उचित होईल. *मृत्यू(death):-२५ जुलै १६२९,निझामाने देवगिरी किल्ल्या वर निशस्त्र राजेलखुजीराव,त्यांचे २ पुत्र- राजेअच्लोजी, राजेराघोजी आणि १ नातू राजेयशवंतराव(son of rajedattaji) यांची हत्या केली.

*राजे लखुजीराव जाधवराव ह्यांचा वडिलांचे नाव : राजेविठोजीराव ,*लखुजीराजे जाधव ह्यांचा आईचे नाव: ठाकराईराणी ,*भावाचे नाव : राजे भूतजी ,*राजे लखुजीराव जाधव ह्यांचा पत्नीचे नाव: महाल्साबाई/गिरिजाबाई,यमुनाबाई,भागीरथीबाई , * राजे लखुजीराव जाधव ह्यांचा अपत्यांची नावे:-1) राजेदत्ताजीराव 2) राजेअचलोजीराव 3)राजेबहादुर्जी4) राजेराघोजी 5) स्वराज्याप्रेरिका राजमाता जिजाऊ मासाहेब

राजेलखुजीराव यांचे ४ पुत्र यांच्या वंशजाची गावे :- 1) राजेदत्ताजी-¤जवळखेडा ,¤उमरद(देशमुख) तालुका-सिंदखेडराजा ,करवंड ता चिखली,भुईँज(सातारा), 2)राजेअचलोजी-¤मेहुनाराजा ¤ आडगावराजा तालुका-सिंदखेडराजा ¤माळेगाव (near baramati) ¤मांडवे (जि सातारा) ¤ वाघोली-वाडी (पुणे) 3) राजेबहादुरजी :- ¤ देऊळगावराजा ¤ सिँदखेडराजा ¤ माहेगाव(देशमुख)(कोपरगाव) 4) राजेराघोजी :- माहिती उपलब्ध नाही !! ¤¤ राजेभुतजी / जगदेवराव (brother of rajelakhuji) यांचे वंशज = ¤ किनगावराजा, ¤ दिल्ली

lok-jagar

कीर्तन एक समाज प्रबोधानाचे माध्यम .
शिक्षणा पासून वंचित ठेवलेल्या जनतेच्या ज्ञाणासाठी संत मंडळींनी कीर्तनाचा चांगला वापर केला.
लोक भाषेत ज्ञान दान करताना कीर्तना सारखे सोप्पे,लोकसहभाग असलेले व सर्वांस सामाऊन घेणारे लोक माध्यम संत परंपरेने निवडले.कारण जर त्या काळातील काही रूढी परमपराना छेद देणारे ज्ञान मंदिरात सांगितले असते तर त्याला अनेक अडथळे निर्माण झाले असते,पण मान्दिरांबाहेर पारावर,वाळवंटात कीर्तनाचे व्यासपीठ उभारणात संताची लोकोत्तर हुशारी आपल्या ध्यानात येते.
संतानी कीर्तन परमार्थ साधने पुरते मर्यादित न ठेवता,ते ज्ञान प्रसाराचे माध्यम बनविले.संत म्हणजे समाज शिक्षक,त्याने कीर्तन हे समाज प्रबोधनाचे मध्यम स्वीकारले हे त्यांचे तर्कबुद्धी व विवेक बुद्धीस अनुसरूनच. संतांनी विशेषत: नामदेव महाराजांनी कीर्तन,भारुड या लोक रंजनाच्या माध्यमातून प्रबोधनाचे कार्य केले.कीर्तन जरी नवविधा भक्ती मधील दुसऱ्या क्रमाकाचे भक्ती साधन असले तरी संतानी ते ज्ञान प्रसाराचे माध्यम बनविले.
"भक्तीचिया पोटी बोध काकडा ज्योती"असा ज्ञान आणि भक्ती याचा सांधा साधला.ज्ञानदेवांच्या मते ज्ञान हे कर्माचे डोळे आहेत. कर्मा मागील दृष्टि जर निर्दोष असेल तर अमंगलाचा फैलाव होणार नाही.त्या साठी विवेकाचे अंजन घालावे लागते."दुरितांचे तिमिर जावो" हे अभिप्रेत असता अंधार दूर होण्यासाठी नीतिवान कीर्तनकारांची गरज आज भासते आहे.तीनशे वर्षान पासून कीर्तने,प्रबोधने चालू असताना आज काय परिस्थती आहे हे पहाणे अगत्याचे ठरते.
आज सर्वत्र मोठ्या उत्साहाने हरीनाम साप्ताह,कीर्तनाचे,भजनाचे कार्यक्रम केले जातात.पण दुसरी कडे पापाचार बोकाळला आहे.देवाचे देवळातहि दर्शना साठी,प्रसादा साठी पैसे मोजले जातात.सप्ताहाचे महत्व आता रूढी,परंपरा या चाकोरीत अडकलेले पहायला मिळते.त्या मागचा मूळ हेतू विचारात न घेता त्याचे आयोजनातील क्रम,कालबाह्य रूढी, त्यांचे अनाकलनीय समर्थन हेच चित्र दिसते.त्यामुळे नवीन पिढी जी मूळातच बुद्धिवादी,चौकस,तर्कनिष्ठ असल्याने या एका उत्तम प्रबोधन मध्यमा पासून दूर जाताना दिसते.काही वेळा तर देवळातील देवाचे अस्तीत्वालाच नाकारण्या पर्यंत काही लोकांची मजल जाते.असे का बरे होते?काहीतरी चुकते आहे हे मात्र खरे.

kokan lok-kala.

कोकणातील नमन.
कोकणात नमन म्हणजे दशावतार यास खूप महत्व आहे. हा लोकनाट्य प्रकार कधी सुरु झाला यावर काही ठोस पुरावा नाहि. साधारण आठव्या शतकात हि लोककला कोकणात जन्माला आली व कोकणातील रसिक रयतेने तिला जोपासली.,लोकाश्रय दिला.तळ कोकणातील दशावतार व उत्तर कोकणातील नमन हे जरी सारखे असले तरी काही बाबतीत फरक असतो,कदाचित दोन वेगवेगळ्या भूप्रदेश्यामुळे असेल.पण दश्यावतारावर आधारित सोंगे आणणे,पूर्वरंग व उत्तररंग असे दोन भाग समान असतात. पूर्वरंगात लाकडी मुखवटे घालून गणपती,नटवा,सरस्वती इतर देवतांचे मुखवटे धारण करून त्यांची पूजा केली जाते.परमेश्वराची महती गाऊन त्याची कृपा संपादन करणे हा या मागचा हेतू असतो. उत्तर रंगात वगनाट्य सदर केले जाते. असा काहीसा क्रम असतो.
रत्नागिरी भागात प्रत्येक गावात देवाचे खेळे असत,शिमग्यात गावातल्या सहाणेवर मृदुंगाची थाप पडल्या शिवाय दुसऱ्या ठिकाणाची सुपारी नमन मंडळी घेत नसे.त्या नंतरच इतर गावात वा लग्न समारंभात खेळ होत असे. हि प्रथा अजूनही काही गावात चालू आहे. शिमग्यात देवीसाठी नवस म्हणून अर्पण केलेल्या साड्या, पासोडे,इतर कपडे यांच्या पासून आकर्षक वेशभूषा करून पायघोळ झगे शिवत,तसेच डोक्यावरील मंदिल बनत. गळ्यात रंगीबिरंगी माळा,पायात चाळ,रापलेला पण विलक्षण तेजस्वी चेहरा,मजबूत देहयष्टि,हातात टाळ असा खेळा सजे. असे दहा ते पंधरा खेळे रांगेत उभे राहत,त्यांच्या दोन्ही बाजूस तशीच वेशभूषा केलेले दोन मृदुंग वाजविणारे वाजविणारे वाजपी असत. जर गावच्या सहाणेवर पालखी समोर खेळ असेल तर गुरव आरती करत असे,सूत्रधार खेळा ती स्वीकारून गुलाल टीका लाऊन खेळ चालू करण्याची अनुमती घेई. जर घरी खेळ असेल तर घराचा मालक आरती करे. सूत्रधार टाळ व मृदुंगाच्या तालावर कवनास आरंभ करि. संगतवार देवतांची नावे घेत नमन करित. पहिले नमान ... जुगाई मातेला,दुसरे नमान …. असे करीत सर्व देवतांना आवाहन करीत आशीर्वाद घेत असे. हाच सूत्रधार शेवट पर्यंत सूत्र संचालन करि. ठोस संहिता नसली तरी पाठांतर चोख असल्याने परंपरेने चालत आलेल्या मौखिक संहितेवर सारे संचलन चाले. गणपती,नटवा,गोमू,शंकासूर,शंकर,पार्वती अशी पात्रे एका मागोमाग एक येत. त्याची वर्दी सूत्रधार कवनातून देत असे. मग थाट माट करून सप्त गवळणीचा मेळा मथुरेच्या बाजरी निघे,तो पेंद्या व सुदामा (बहुत करून पिंपळाच्या पारा जवळ) अडवत. मग राधा,मावशी यांचे त्या दोघां सोबतचे चटपटीत संवाद होत. शेवटी श्री कृष्णाला यावे लागे.तो आपली ओळख एका विशिष्ट प्रकारे देत असे. मग साऱ्या गवळणी कृष्णास शरण जात.ते सांगताना ती मी कोणा सारखी शरण आले ते वर्णन करि. गवळण,"कृष्णा,मी तुला शरण आले आहे." कृष्ण,"कोना वानी ?" गवळण,"गरीब कपिले गायी वानी."कृष्ण,"जा,तुला रजा आहे."असे म्हणून तिला मथुरेस जाण्यास संमती देई. पण राधेस संमती न देता तो राधे सह निघून जाई. असा काही तो प्रवेश असे. या नंतर कोणत्या तरी पौराणिक प्रसंगावर एक छोटेखणी प्रवेश सादर करित.
सूत्रधार कधी पद्य तर कधी गद्यात सूत्र संचालन करि. त्याला साथ देत सारे खेळे "कोण्या गती"असे म्हणत टाळ मृदुंगाच्या ठेक्या वर विशिष्ट पद्धतीने कंबर व पायाची हालचाल करीत सम गाठत. ती लय,तो ताल,तो मृदुंगाचा ठेका सारे उत्स्पुर्त असे.अंगी भिनल्यागत सारे असे. त्या मागे काही दैवी शक्ती असावी असा मला भास होतो. असेल हि… कारण हे सारे देवासाठी करतो अशी त्यांची भावना असते. ग्रामदेवतेवर अपार श्रद्धा असलेला कुणबी समाज हि कला सादर करि.
उत्तर रंगात वग नाट्य सदर होत असे. साधारण एक किंव्हा दोन राजपुत्र,राज्याचा प्रधान,राजाचा भाऊ,मेव्हणा खलनायक असे. अनाथ राजपुत्रांना संकटात टाकून राज्य बळकविन्या साठी सतत प्रयत्न करि. त्या साठी मारेकरी,कधी राक्षस,अशी मंडळीची नेमणूक करि. पण साऱ्या संकटांवर मात करीत राजपुत्र आपली गादि परत मिळवीत. असा काहीसा कथासार असे. शिकारी साठी राजा वा राजपुत्र हमखास जंगलात जात. मग त्यांची गाठ हरीण,वाघ,अस्वल अश्या प्राणांशी पडे. कधी व्हिलन ने पाठविलेल्या मारेकरी वा राक्षसांशी युद्ध होई. प्रेक्षकातून अचानक येणारा वाघ अजून अंगाचा थरकाप उडवतो .उड्या मारीत येणारे हरीण,त्याचा तो डौल अजून आठवतो . राजाच्या दोन सैनिकांची तारांबळ,चटपटीत संवाद प्रसंगाचे दडपण हलके करण्यासाठी योजण्यात येत. हा सारा प्रकार फार विलक्षण असे. या सगळ्याचे सूत्र संचालन सूत्रधार खेळा करि. तो हे कथानक पुढे नेण्याचे काम करि.
माझ्या आठवणी प्रमाणे आजोळी "आंबवली"गावच्या नमनात रामा भेरे सूत्र संचालन करी,शिडशिडीत पण राकट देहयष्टी,उन्हात रापलेली काया,कणखर आवाज… खेळा झाला कि त्याच्यात साक्षात नटेश्वर संचारत असे.तसेच मजबूत देहाचा गोंद्या कारकर अजूनही मनात घर करून आहे. रात्री ११ वाजता सुरु झालेला खेळ पहिला कोंबडा आर्वे पर्यंत चाले. दूरवर ताश्या कडाडे,आणि रावणाची पाटी येण्याची द्वाही सूत्रधार देयि. १० तोंडे असलेली प्रचंड वजनाची लाकडी रावणाची पाटी डोक्यावर सावरत तांडव करीत रावण मंचावर येई. त्याचा तो खर्जातील आवाज,तो आवेश,तो गर्व,ती नजरेतील मग्रुरी,सम्राट असल्याची गुर्मी हे सारे तो पार्टी दाखवे.सूत्रधाराशी त्याचे सवाल जबाब होत,सूत्रधार रावणास डिचवे,रामाचे गुणगान गात चिडवत असे.मग राम व रावणाचे थरारक युद्ध होई,रावणाचा वध हा नमनाचा परमोच्य बिंदू असे. दुष्ट शक्तींचे निर्दालन होऊन आनंदी मनाने सारे घरी परतत.
कधी कधी हि रावणाची पाटी डोक्यावर घेऊन काम करणाऱ्या पार्ट्याचे अंगात अशी काही भिणे कि,देवीस नारळ द्यावा लागे.तेव्हाच तो भूमिका सोडे. हा स्तिमित करणारा प्रकार मी पहिला आहे. पाटी सह थरथरणारा रावण पार्टी मी अनुभवला आहे.
आपण अनेक प्रसिद्ध नट पाहिले आहेत,त्यांच्या भूमिका अनुभवल्या आहेत,पण कोणतेच शिक्षण न घेता केवळ अनुभव व अवलोकनातून प्रामाणिक पणे कला सदर करणारी हि माणसे मनातून पुसता पुसली जात नाहीत. हाच खरा लोक कलेचा गाभा असावा,व त्याच मुळे हि लोककला शतकानुशतके जिवंत राहिली आहे.आज या कलेची काय स्थिती आहे?पारंपारिक नमनाचा कोठे लवलेश नाही. कॅसीओ,कर्ना यांचा कर्णकर्कश आवाज,उथळपणे कामुक अंगविक्षेप करीत सिनेमाच्या गाण्याचा चालीवर केलेले भयानक नृत्य,उथळ व फालतू संवाद,त्यामुळे मिनिटभर हि हे नमन पाहता येत नाही. तांत्रिक बदल जरूर करावेत पण मूळ लोकनाट्याचा गाभा नसेल तर प्रयोग फसणारच. कहर म्हणजे गवळणीवर होणारा दौलतजादा,हे म्हणजे शहरातील "डान्सबार"चा हिडीस प्रकार पवित्र अशा लोकनाट्यात येऊ पाहतो आहे. हे सर्व थांबविणे जरुरीचे आहे. नमन करणाऱ्या मंडळास प्रभोधनाची गरज आहे.शिमग्यात सहाणेवर गवळणी सोबत नाचून दौलतजादा करणारा माणूस मी पहिला व तो प्रकार सर्व आया बहिणी,वृध्द मंडळी,लहान मुले यांचा समोर झाला.मन विषन्न झाले. असे प्रकार थांबविले पहिजेत. हाच आदर्श जर लहान मुलांनी ठेवला तर?निदान सहाणेवर तरी असा प्रकार होणार नाही,याची काळजी आपण घेतली पहिजे. तरच हि सुंदर लोककला जिवंत राहील. अन्यथा आठव्या शतकातील हि लोककला आपल्या समोर अस्त पावेल. येणारी पिढी आपल्याला माफ करणार नाही.